डेढ वर्षअघि मनमोहन नर्सिङ कलेज, ठमेलबाट पढाई पूरा गर्दा अनिता कोइरालाको मन खुसीले बेचैन थियो । उनलाई लागेको थियो– सानैदेखि नर्स बनेर बिरामीको सेवासँगै नाम र दाम कमाउँने सपना साकार हुने क्षण नजिकिँदैंछ । उनी राम्रो अंकका साथ स्टाफ नर्स पास भइन् । नर्सिङ काउन्सिलको लाइसेन्सिङ परीक्षा उत्तिर्ण गर्न पनि कठीन भएन । सबै खुड्किला पार गरेपछि जागिरको खुल्ला आकाशमा उड्न कसले रोक्ला भनेजस्तै लाग्थ्यो उनलाई । तर बिडम्बना ! त्यसपछिका दिनहरू उनले कल्पना गरेजस्तो सहज भएनन् । प्रमाणपत्र बोकेर जागिरको खोजीमा धेरै अस्पताल चहारिन्, धेरै अन्तर्वार्ताको सामना गरिन् । तर अस्पतालले जागिर दिएनन् बरु भोलेन्टियर गर्ने अफर गरे । उनलाई लाग्यो– केही समय भोलेन्टियर नगरी जागिर पाउँन मुस्किल छ । लाखौं खर्चसँगै मिहिनेतले आर्जन गरेको सीप र दक्षता उनले भोलिन्टियर भएर खन्याउँन थालिन् । राजधानीको एक अस्पतालमा एक वर्षदेखि भोलेन्टियरको रूपमा उनको सेवा जारी छ, ‘मेवाविनाको सेवा’ को रूपमा । जागिर पाउँने छनक अझै देखिएको छैन् । भोलेन्टियरको रूपमा एक वर्षमा उनले केही व्यवहारिक सीप त सिकिन् तर बेरोजगारी र श्रमशोषणमा बितेको एक वर्ष एक युगजस्तै लाग्दैछ । उनमा निराशाको पहाड चुलिँदो छ भने पेशाप्रति मोह र सम्मान पनि घट्दो ।
-    थापाथलीस्थित प्रसूति गृहमा भोलेन्टियर काम पाउँन सुष्मा शर्मा (नाम परिवर्तन)लेतीन हजार रुपियाँ घुस खुवाउँनु प¥यो । केही अनुभव हाँसिल होला र कतै जागिर पाइएला भन्ने आशामा ६ महिना निःशुल्क सेवा गर्दा पनि कतै संकेत देखिएन । यही समयमा एउटा दैनिक पत्रिकामा आएको ‘स्टाफ नर्स चाहियो’ भन्ने विज्ञापनले उनको ध्यान खिच्यो । उनी प्रसूति गृहमा ६ महिना भोलेन्टियर गरेको अनुभव प्रमाणपात्रसहित अन्तर्वार्तामा उपस्थित भइन् । उनलाई त्यहाँ पनि सुरुमा भोलेन्टियरकै रूपमा काम गर्नुपर्ने प्रस्ताव आयो । बिस्तारै जागिर पाइएला भन्ने आशामा भोलेन्टियर बनेको ७ महिना बितिसकेको छ ।  राजधानीका ठूला सरकारीदेखि नाम चलेका निजी अस्पतालमा कार्यरत नर्सहरूको कथा यस्तै छ । च्याऊसरी खुलेका नर्सिङ कलेज बेरोजगार नर्स उत्पादन गर्ने केन्द्र बन्दै गएका छन् ।
नर्सिङ पेशाप्रति बढ्दो आकर्षणका कारण कलेजको संख्या बढेपनि त्यसको सही व्यवस्थापन हुन नसक्नु, योग्यताका आधारमा काम नपाउँनु, सरकारी सेवामा पदपूर्ति र नयाँ दरबन्दि सिर्जना हुन नसक्नु, आकर्षक तलब नहुनुजस्ता कारण नर्सहरू आर्थिक तथा मानसिक रूपमा शोषणमा परिरहेका छन् । कतिपय संस्थाले आफँैले उत्पादन गरेका जनशक्तिलाई भोलेन्टियर बनाएर शोषण गरिरहेका छन् ।

निजी क्षेत्र मात्रै नर्सको श्रम शोषणमा जिम्मेवार छैनन् । बिरामीको अनुपातमा दरबन्दी नबढाउँने, भएको दरबन्दीमा पनि नियुक्त नगर्ने सरकारी प्रवृत्ति र आर्थिक लाभ लिएर सरकारी अस्पतालमा समेत भोलेन्टियर लगाउने सरकारी अस्पतालका प्रशासक पनि उत्तिकै दोषी छन् । नर्सिङ जनशक्तिको बढ्दो बेरोजगारीको फाइदा उठाएर भोलेन्टियरकै भरमा अस्पताल चलाउँने निजी अस्पतालको प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ । ठुला सरकारी अस्पताल वीर अस्पताल, प्रसूति गृह, कान्ति बाल  अस्पताललगायत जिल्लादेखि अञ्चल अस्पतालसम्म भोलेन्टियरको बहानामा नर्सलाई लामो समयसम्म श्रम शोषण भइरहेको छ ।
नेपाल नर्सिङ काउन्सिलका अनुसार देशभरका १०५ निजी र एक दर्जन सरकारी नर्सिङ कलेजबाट प्रत्येक वर्ष ६ हजारको हाराहारीमा नर्सिङ जनशक्ति थपिइरहेका छन् । यी सबै जनशक्तिले रोजगारी पाउँन सक्दैनन् । नेपाल नर्सिङ संघकी अध्यक्ष प्रमिला देवानका अनुसार ७५ प्रतिशत नर्स बेरोजगार छन् । जागिरका लागि भौतारिइरहेका नर्सहरू जागिर पाइने आशामा महिनौं भोलेन्टियर गरेर निराशाका बीच पसिना बगाइरहेका हुन्छन् । सरकारी सेवामा करिब २४ हजार नर्स आवश्यक भएपनि करिब ६ हजारमात्र कार्यरत छन् । स्वास्थ्य मन्त्रालयले न त पदपूर्ति गर्न सकेको छ न दरबन्दी नै थप्न चासो देखाएको छ । नेपालको कुल जनसंख्याको अनुपात हेर्ने हो भने हाल सरकारी सेवामा कार्यरत एकजना नर्सको भागमा करिब ५ हजार बिरामी पर्ने गरेका छन् । सरकारले जनशक्ति उत्पादन र खपत गर्ने नीति तथा योजना बनाउँन नसक्दा समस्या बढ्दै गएको नेपाल नर्सिङ काउन्सिलकी अध्यक्ष दयालक्ष्मी बैद्य बताउँछिन् ।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार सामान्यतः सघन उपचार कक्ष (आईसीयु)मा एक बिरामी बराबार एक जना नर्स हुनुपर्छ । अस्पतालको सेवा सिफ्टका हिसाबले तीन सिफ्ट हुँदा तीन जना नर्स चाहिन्छ । त्यसैगरी शल्यकक्षमा एक बिरामी बराबर तीन, बार्डमा पाँच बिरामी बराबर एक नर्स हुनुपर्छ । तर नेपालका सरकारी अस्पतालका वार्डमा एक नर्सले २५ जनासम्म बिरामी हेर्नुपर्ने अवस्था छ ।
नर्सिङ संघकी अध्यक्ष देवानका अनुसार सम्मानित पेशाको रूपमा कहलिएकाले नर्सिङ विद्यार्थीको आकर्षण र अभिभावकको पनि छनौटमा परेको थियो । यो सामाजिक ‘स्टाटस’को विषयसमेत बनेको थियो । पछिल्ला दिनमा नर्सका लागि त्यही ‘स्टाटस’ भारी भएको उनको भनाई छ । पिसिएल नर्सिङ गरेका विद्यार्थीका लागि ब्याचलर गर्न  दुई वर्ष काम गरेको अनुभव चाहिने प्रावधानले पनि नर्सहरू भोलेन्टियर बन्न बाध्य भएका छन् । नर्सहरूको यो विवसताको फाइदा अस्पतालले उठाइरहेको शहिद मेमोरियल अस्पताल कलंकीमा कार्यरत भोलेन्टियर नर्स बन्दना भट्टराईको भनाई छ । ‘के के न ठानेर नर्सिङ पढेको, न जागिर पाइयो न सम्मान’, उनले थपिन्, ‘अहिले त किन पढिएछ भन्ने भएको छ ,’
८ लाखसम्म खर्च गरेर पढेका नर्स महिनौंसम्म जागिर पनि नपाउँने, पाएपनि  तलब थोरै हुने, नियमित नहुने  र सेवाको सम्मान पनि घट्दै गएकाले निराश बन्दै गएका छन् । वरिष्ठ नर्स किरण बज्राचार्यका अनुसार यसरी भोलेन्टियर गर्ने नर्सको संख्या दश हजारभन्दा बढी छ । देशभरका अधिकांश अस्पतालका आइसियु र शल्यकक्षसमेत भोलेन्टियर कै भरमा चलेका छन् । टुसुक्क बस्नेसमेत फुर्सद नभई भोलिन्टियर काम गर्ने नर्सले कतिपय अस्पतालबाट ‘एक कप चिया’ पनि पाउँदैनन् । शहिद मेमोरियल अस्पताल कलंकीका निर्देशक डा. दीपक श्रेष्ठ भोलेन्टियर राख्नु बाध्यता भएको बताउछन् । ‘आग्रह र सोर्सफोर्सका कारण मात्र भोलेन्टियर राख्नु परेको हो ।’ उनी भन्छन्, ‘निःशुल्क सेवा गर्नसमेत सोर्सफोर्स चाहिने अवस्था  छ ।’
राजधानीकै बल्खुस्थित बयोधा, बिएण्डबि, ब्लु क्रस, हिमाल, स्टार, मेडिकेयर, लाइफकेयर, ओम्नीकेयर, शिवज्योति, शिवदर्शन, मनमोहन, जनमैत्री, नोबल, महेन्द्रनारायण निधिजस्ता दर्जनौं अस्पतालको नर्सिङ सेवा भोलेन्टियरका भरमा चलेका छन् । राजधानीबाहिरका अस्पतालको अवस्था पनि उस्तै छ । लामो समयसम्म भोलेन्टियर गरेपनि सोर्सफोर्स नभएका नर्सले त जागिर पाउने अवस्था नै छैन ।
जागिर नपाएर भोलेन्टियर गर्ने मात्रै होइन जागिरे नर्सका पीडा र उनीहरूमाथिको शोषणको कथा पनि उस्तै छ । जागिरै पाएका नर्सले पनि एकदमै न्यून पारिश्रमिकमा सेवा गर्न बाध्य भएका छन् । ‘सुरुमा एक वर्षसम्म भोलेन्टियर गराउँने र त्यसपछि पनि मासिक बढीमा ८ हजार रुपियाँमा मात्रै दिएर काम लगाउँने परिपाटी छ,’ अर्की भोलेन्टियर नर्स भवानी पाण्डे भन्छिन् ।
सरकारले प्लम्बर तथा मजदूरको समेत न्यूनतम ज्याला तथा मासिक तलब तोकेको अवस्थामा व्यवसायिक शिक्षा लिएका दक्ष नर्स निःशुल्क काम गर्नुपर्ने बाध्यतामा परिरहेका छन् । धेरै अस्पतालले भोलेन्टियर र सस्तो पैसामा जनशक्ति पाउँने हुनाले तोकेको न्यून तलब पनि नियमित दिँदैनन् । ‘तलब किन ढिला भनेर सोधे मन नपरे अन्तै जानुस् भन्छन्,’ लाइफकेयर अस्पतालमा कार्यरत एक नर्सले भनिन् । कार्यरत नर्समध्ये पनि नवप्रवेशीमा यो शोषण अझै बढी छ । धेरै नर्सहरूले अन्यत्र अवसर पाएर जागिर छोड्दा बाँकी तलब पनि नपाउँने गरेको गुनासो गरेका छन् ।
‘पैसा जुटाउँन सकिएला भनेरै स्टाफ नर्स पढ्ने हो’, अर्की नर्स सुरुची खड्काले थपिन्, ‘अहिले अस्पताल र बिरामीले पनि नर्सलाई मान्छे नै गन्न छाडेका छन्, सीप, लगनशिलता र कलेजको प्रमाणपत्रको भ्यालु पनि हुन छाडेको छ ।’
निःशुल्क काम लगाउँदा पनि आफ्ना समस्यामा अस्पताल प्रशासन कहिल्यै संवेदनशील नहुने उनीहरूको भनाई छ । ‘बिरामी पर्दासमेत मानवीयताका नाताले समेत छुट पाइन्न’, नर्स ममता मल्लले भनिन्, ‘जसले काम बिगारेपनि त्यसको दोषसमेत भोलेन्टियरकै थाप्लोमा हालिन्छ ।’
एकातिर निःशुल्क काम, अर्कोतिर असन्तुष्टि र निराशाले नर्समा आर्थिक, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक असरसमेत बढ्दै गएको छ । धरै नर्सलाई लाखौं खर्च गरेर पढेपनि काम गर्दा बाबुआमासंग पकेट खर्च माग्नुपर्ने बाध्यतामा पर्दा आत्मग्लानीले पानी–पानी हुनुपरेको अनुभव गरिरहेका छन् । ‘पढ्दासम्म माया गर्ने र जति पनि खर्च दिने बाबुआमा पनि पछि जागिर खान नसक्दा झर्कोफर्को गर्न थाल्छन्,’ एक नर्सले भनिन्, ‘खाजा खाने पैसा र बसभाडासमेत माग्नुपर्दा आफैंलाई लाज लाग्छ ।’
अस्पतालको शोषणसँगै पारिवारिक र सामाजिक दबाबसमेत झेल्नुपर्दा धेरै नर्स डिप्रेसनको अवस्थासम्म पुगेका थुप्रै उदाहरण छन् । डिप्रेसनको अवस्थामा नपुगिसकेका पनि यी समस्याका कारण कामप्रतिको लगाब घट्ने बताउँछन् । चिन्ताकै कारण धेरै नर्सले पढाईमा पनि कम ध्यान दिने समस्या आएको वरिष्ठ नर्स बताउँछन् ।
युवा नर्सहरू आफूले अवसर नपाउँनु र मिहिनेतअनुसारको जस नपाउँनुमा वरिष्ठ नर्सहरूलाई दोषी देख्छन् । ‘इन्चार्ज या व्यवस्थापन कसैको नजिक भयो भने मात्र बढुवा हुन्छ । त्यसपछि मात्र विभिन्न तालिम र सेमिनारमा जाने मौका पाइन्छ ।’ अर्की नर्स वर्षा लामिछाने भन्छिन्, ‘सिनियर नर्स यसबारे केही बोल्दैनन् । कनिष्ठ नर्सहरू जहिले पनि पीडामा हुन्छन् । नर्सका इन्चार्ज र मेट्रोनहरू यस्तो व्यवहार गर्छन् कि मानौं उनीहरू नर्स भएरै जन्मिएका हुन् ।’ यतिसम्म कि सिनियर नर्सहरू सुत्केरी बिदाको पक्षमा समेत नहुने नर्स बन्दना महत बताउँछिन् । धेरै नर्सले सुत्केरी भएकै पहिलो या दोस्रो महिनामै जागिरमा फर्कनुपर्छ ।
स्कुले जीवनमा राम्रा विद्यार्थी गनिएका छात्राहरूले सुरुमा नाम निकाल्न कडा मिहिनेत गर्नुपर्छ । त्यहीअनुसारको मिहिनेत र खर्चसँगै विशेष सीप र चरित्र विना नर्सिङ पढाई पूरा गर्न र सम्भव नहुने नर्सिङ एशोसियसनकी अध्यक्ष देवान बताउँछिन् । सीपमा आधारित र अपडेट भएकै आधारमा हात सफा हुँदै जाने भएकाले नर्सहरू जतिसुकै शोषणमा परेपनि खाली बस्न नसक्ने उनको भनाई छ । सीपमा आधारित शिक्षा भएकाले सीप नर्बिसियोस् भन्न पनि भोलेन्टियर वा कम तलबमा काम गर्नुपर्ने बाध्यता रहेको नर्सहरू बताउँछन् ।
Nurse Story

किन आयो यस्तो अवस्था ?



नेपाल नर्सिङ काउन्सिलकी अध्यक्ष दयालक्ष्मी बैद्यको अनुभवमा नर्सिङ उत्पादन गर्न सबै तयार भए पनि रोजगारी दिन पन्छिने अवस्था छ । अनियन्त्रित रूपमा खोलिएका कलेजबाट प्रत्येक वर्ष ६ हजारको हाराहारीमा नर्सिङ जनशक्ति उत्पादन भइरहे पनि मुस्किलले २ हजारको हाराहारीमा मात्रै रोजगारीको अवसर सृजना भइरहेको छ ।
त्यतिमात्रै होइन पछिल्ला दिनमा नर्सिङ जनशक्ति उत्पादनमा खस्किँदो गुणस्तर पनि बजारमा रोजगारीको अवसर सृजना हुन नसक्नुको कारण बनेको छ । नर्स बन्नका लागि सेवा भावसँगै, नम्र बोली, मिहिनेत र पेशाप्रतिको लगाव चाहिन्छ, । धेरै अभिभावकले प्रतिष्ठा, विदेश जाने अवसर र विवाहका लागि सहज हुने ठानेर नर्स बनाएका छन् । नसिर्ङको स्कोप घटे पनि अरुको देखासिकीमा पढ्नेको संख्या नघटेको जानकारहरू बताउँछन् ।सोही देशासिकीमा पढेकाहरूमा काम गर्ने शैली र ढंग नदेखेर पनि कलेजहरूले शोषण गरिरहेको भनाई एकाथरी सञ्चालकहरूको छ ।
अर्कोतिर सरकारले पनि विश्व स्वास्थ्य संगठनको मापदण्डका आधारमा जनशक्ति बढाउँने प्रतिबद्धता गरेपनि अहिले करिब तीन करोड जनसंख्याका लागि पनि ०४८ सालकै दरबन्दीको भर छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयकी प्रमुख नर्सिङ प्रशासक ईश्वरी श्रेष्ठले नर्सिङ जनशक्ति थप्न जति टिप्पणी उठाए लगेपनि डाक्टर हाकिमहरूले कुरै नसुन्ने गरेको बताउँछिन् । ‘बिरामी छिटो निको बनाउँन, अस्पतालजन्य संक्रमणबाट हुने मृत्यु घटाउँन नर्सिङ केयर महत्वपूर्ण छ भन्ने कुरामा कोही संवेदनशील भएनन्’ उनले भनिन् । सरकारले आफू मोडल बनेर जनशक्ति थप्न नसक्दा र निजी अस्पतालको नर्सिङ जनशक्ति र बिरामीको अनुपात हेर्न नसकेको श्रेष्ठ बताउँछिन् ।
सरकारी सेवामा नयाँ दरबन्दी सिर्जना हुन नसकेको मात्र होइन, बढुवा पनि हुन सकेको छैन । पहिले छुट्टै महाशाखा रहेको मन्त्रालय अहिले शाखाको भरमा चलिरहेको छ । नर्सिङ अधिकृत एवम् एघारौ र दशौं तहका जनशक्तिको थुपै्र पद खाली छन् । विज्ञका अनुसार भएका ठाउँमा राख्न लगाउँनुका साथै सरकारले धेरै स्थानमा नर्स खपत गर्नेगरी नीति बनाउँन सक्छ । विकसित देशमा स्कूलमा समेत नर्स हुन्छन् । नेपालमा त्यस्तो सोच नपाइएको काउन्सिल अध्यक्ष दयालक्ष्मी वैद्य बताउँछिन् ।
विज्ञहरूका अनुसार ठूलो संख्यामा खुलेका कलेजले गुणस्तर कायम गर्न नसक्दा पनि उत्पादित जनशक्ति कमजोर भएका छन् । यसबाट पनि अस्पतालहरूलाई भोलेन्टियर काम गराउन प्रोत्साहन मिलिरहेको छ । ती कलेजले प्रयोगात्मक गर्ने अस्पताल अभाव हुँुदा पनि सिटिइभिटी र विश्वविद्यालयहरू सम्बन्धन बाँड्न मात्रै उद्दत छन् । नर्सिङ काउन्सिल पनि बढीभन्दा बढी नर्स कसरी उत्पादन गर्ने भन्नेतिर लागेको आरोप नर्सहरू लगाउँछन् । अहिलेसम्म काउन्सिलले पनि नर्सिङ केयरको गुणस्तरका लागि अनुगमन र मुल्यांकन गर्न सकेको छैन ।
नर्सिङ काउन्सिलकी अध्यक्ष वैद्यका अनुसार अनुगमनको समयमा धेरै मेडिकल कलेजमा पूर्वाधार पुगेको देखिएपनि बिरामी आउँदैनन् । नर्सिङ सेवा बिरामीबाटै सिक्ने पेशा हो । यस्तो अवस्थामा अस्पताल खुल्नेबित्तिकै नर्सिङ कलेज दिने परिपाटीले पनि गुणस्तर खस्काएको नर्सिङ एशोसियसनकी देवान बताउँछिन् । उनी भन्छिन्,  ‘कम्तिमा पाँच वर्ष अस्पतालको अवस्था नहेरीकन कलेज खोल्न दिनैहुन्न, अहिले त अस्पताल छ भनेपछि नर्सिङ पढाउँन दिइन्छ,  नानीहरूले सिक्न नपाएकै कारण पनि आत्मविश्वास नभएर समस्या थपिएको छ ।’ ।
अबको अवस्थामा विद्यार्थी पढाउँदा नै जागिरको ग्यारेन्टी कलेजहरूले गर्नुपर्ने देवानको भनाई छ । ‘कम्तिमा उत्पादन गर्ने कलेजका अस्पतालमा मात्रै पनि अनुपातमा नर्स भए धेरै राम्रो हुन्थ्यो’, महतले भनिन्, ‘पढेका सबै नर्सले अस्पतालमा जागिर नपाउन्जेल नयाँ कलेजलाई संबन्धन पनि दिनुहुन्न ।’

News

शोषणमा नर्स

डेढ वर्षअघि मनमोहन नर्सिङ कलेज, ठमेलबाट पढाई पूरा गर्दा अनिता कोइरालाको मन खुसीले बेचैन थियो । उनलाई लागेको थियो– सानैदेखि नर्स बनेर बिरामीको सेवासँगै नाम र दाम कमाउँने सपना साकार हुने क्षण नजिकिँदैंछ । उनी राम्रो अंकका साथ स्टाफ नर्स पास भइन् । नर्सिङ काउन्सिलको लाइसेन्सिङ परीक्षा उत्तिर्ण गर्न पनि कठीन भएन । सबै खुड्किला पार गरेपछि जागिरको खुल्ला आकाशमा उड्न कसले रोक्ला भनेजस्तै लाग्थ्यो उनलाई । तर बिडम्बना ! त्यसपछिका दिनहरू उनले कल्पना गरेजस्तो सहज भएनन् । प्रमाणपत्र बोकेर जागिरको खोजीमा धेरै अस्पताल चहारिन्, धेरै अन्तर्वार्ताको सामना गरिन् । तर अस्पतालले जागिर दिएनन् बरु भोलेन्टियर गर्ने अफर गरे । उनलाई लाग्यो– केही समय भोलेन्टियर नगरी जागिर पाउँन मुस्किल छ । लाखौं खर्चसँगै मिहिनेतले आर्जन गरेको सीप र दक्षता उनले भोलिन्टियर भएर खन्याउँन थालिन् । राजधानीको एक अस्पतालमा एक वर्षदेखि भोलेन्टियरको रूपमा उनको सेवा जारी छ, ‘मेवाविनाको सेवा’ को रूपमा । जागिर पाउँने छनक अझै देखिएको छैन् । भोलेन्टियरको रूपमा एक वर्षमा उनले केही व्यवहारिक सीप त सिकिन् तर बेरोजगारी र श्रमशोषणमा बितेको एक वर्ष एक युगजस्तै लाग्दैछ । उनमा निराशाको पहाड चुलिँदो छ भने पेशाप्रति मोह र सम्मान पनि घट्दो ।
-    थापाथलीस्थित प्रसूति गृहमा भोलेन्टियर काम पाउँन सुष्मा शर्मा (नाम परिवर्तन)लेतीन हजार रुपियाँ घुस खुवाउँनु प¥यो । केही अनुभव हाँसिल होला र कतै जागिर पाइएला भन्ने आशामा ६ महिना निःशुल्क सेवा गर्दा पनि कतै संकेत देखिएन । यही समयमा एउटा दैनिक पत्रिकामा आएको ‘स्टाफ नर्स चाहियो’ भन्ने विज्ञापनले उनको ध्यान खिच्यो । उनी प्रसूति गृहमा ६ महिना भोलेन्टियर गरेको अनुभव प्रमाणपात्रसहित अन्तर्वार्तामा उपस्थित भइन् । उनलाई त्यहाँ पनि सुरुमा भोलेन्टियरकै रूपमा काम गर्नुपर्ने प्रस्ताव आयो । बिस्तारै जागिर पाइएला भन्ने आशामा भोलेन्टियर बनेको ७ महिना बितिसकेको छ ।  राजधानीका ठूला सरकारीदेखि नाम चलेका निजी अस्पतालमा कार्यरत नर्सहरूको कथा यस्तै छ । च्याऊसरी खुलेका नर्सिङ कलेज बेरोजगार नर्स उत्पादन गर्ने केन्द्र बन्दै गएका छन् ।
नर्सिङ पेशाप्रति बढ्दो आकर्षणका कारण कलेजको संख्या बढेपनि त्यसको सही व्यवस्थापन हुन नसक्नु, योग्यताका आधारमा काम नपाउँनु, सरकारी सेवामा पदपूर्ति र नयाँ दरबन्दि सिर्जना हुन नसक्नु, आकर्षक तलब नहुनुजस्ता कारण नर्सहरू आर्थिक तथा मानसिक रूपमा शोषणमा परिरहेका छन् । कतिपय संस्थाले आफँैले उत्पादन गरेका जनशक्तिलाई भोलेन्टियर बनाएर शोषण गरिरहेका छन् ।

निजी क्षेत्र मात्रै नर्सको श्रम शोषणमा जिम्मेवार छैनन् । बिरामीको अनुपातमा दरबन्दी नबढाउँने, भएको दरबन्दीमा पनि नियुक्त नगर्ने सरकारी प्रवृत्ति र आर्थिक लाभ लिएर सरकारी अस्पतालमा समेत भोलेन्टियर लगाउने सरकारी अस्पतालका प्रशासक पनि उत्तिकै दोषी छन् । नर्सिङ जनशक्तिको बढ्दो बेरोजगारीको फाइदा उठाएर भोलेन्टियरकै भरमा अस्पताल चलाउँने निजी अस्पतालको प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ । ठुला सरकारी अस्पताल वीर अस्पताल, प्रसूति गृह, कान्ति बाल  अस्पताललगायत जिल्लादेखि अञ्चल अस्पतालसम्म भोलेन्टियरको बहानामा नर्सलाई लामो समयसम्म श्रम शोषण भइरहेको छ ।
नेपाल नर्सिङ काउन्सिलका अनुसार देशभरका १०५ निजी र एक दर्जन सरकारी नर्सिङ कलेजबाट प्रत्येक वर्ष ६ हजारको हाराहारीमा नर्सिङ जनशक्ति थपिइरहेका छन् । यी सबै जनशक्तिले रोजगारी पाउँन सक्दैनन् । नेपाल नर्सिङ संघकी अध्यक्ष प्रमिला देवानका अनुसार ७५ प्रतिशत नर्स बेरोजगार छन् । जागिरका लागि भौतारिइरहेका नर्सहरू जागिर पाइने आशामा महिनौं भोलेन्टियर गरेर निराशाका बीच पसिना बगाइरहेका हुन्छन् । सरकारी सेवामा करिब २४ हजार नर्स आवश्यक भएपनि करिब ६ हजारमात्र कार्यरत छन् । स्वास्थ्य मन्त्रालयले न त पदपूर्ति गर्न सकेको छ न दरबन्दी नै थप्न चासो देखाएको छ । नेपालको कुल जनसंख्याको अनुपात हेर्ने हो भने हाल सरकारी सेवामा कार्यरत एकजना नर्सको भागमा करिब ५ हजार बिरामी पर्ने गरेका छन् । सरकारले जनशक्ति उत्पादन र खपत गर्ने नीति तथा योजना बनाउँन नसक्दा समस्या बढ्दै गएको नेपाल नर्सिङ काउन्सिलकी अध्यक्ष दयालक्ष्मी बैद्य बताउँछिन् ।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार सामान्यतः सघन उपचार कक्ष (आईसीयु)मा एक बिरामी बराबार एक जना नर्स हुनुपर्छ । अस्पतालको सेवा सिफ्टका हिसाबले तीन सिफ्ट हुँदा तीन जना नर्स चाहिन्छ । त्यसैगरी शल्यकक्षमा एक बिरामी बराबर तीन, बार्डमा पाँच बिरामी बराबर एक नर्स हुनुपर्छ । तर नेपालका सरकारी अस्पतालका वार्डमा एक नर्सले २५ जनासम्म बिरामी हेर्नुपर्ने अवस्था छ ।
नर्सिङ संघकी अध्यक्ष देवानका अनुसार सम्मानित पेशाको रूपमा कहलिएकाले नर्सिङ विद्यार्थीको आकर्षण र अभिभावकको पनि छनौटमा परेको थियो । यो सामाजिक ‘स्टाटस’को विषयसमेत बनेको थियो । पछिल्ला दिनमा नर्सका लागि त्यही ‘स्टाटस’ भारी भएको उनको भनाई छ । पिसिएल नर्सिङ गरेका विद्यार्थीका लागि ब्याचलर गर्न  दुई वर्ष काम गरेको अनुभव चाहिने प्रावधानले पनि नर्सहरू भोलेन्टियर बन्न बाध्य भएका छन् । नर्सहरूको यो विवसताको फाइदा अस्पतालले उठाइरहेको शहिद मेमोरियल अस्पताल कलंकीमा कार्यरत भोलेन्टियर नर्स बन्दना भट्टराईको भनाई छ । ‘के के न ठानेर नर्सिङ पढेको, न जागिर पाइयो न सम्मान’, उनले थपिन्, ‘अहिले त किन पढिएछ भन्ने भएको छ ,’
८ लाखसम्म खर्च गरेर पढेका नर्स महिनौंसम्म जागिर पनि नपाउँने, पाएपनि  तलब थोरै हुने, नियमित नहुने  र सेवाको सम्मान पनि घट्दै गएकाले निराश बन्दै गएका छन् । वरिष्ठ नर्स किरण बज्राचार्यका अनुसार यसरी भोलेन्टियर गर्ने नर्सको संख्या दश हजारभन्दा बढी छ । देशभरका अधिकांश अस्पतालका आइसियु र शल्यकक्षसमेत भोलेन्टियर कै भरमा चलेका छन् । टुसुक्क बस्नेसमेत फुर्सद नभई भोलिन्टियर काम गर्ने नर्सले कतिपय अस्पतालबाट ‘एक कप चिया’ पनि पाउँदैनन् । शहिद मेमोरियल अस्पताल कलंकीका निर्देशक डा. दीपक श्रेष्ठ भोलेन्टियर राख्नु बाध्यता भएको बताउछन् । ‘आग्रह र सोर्सफोर्सका कारण मात्र भोलेन्टियर राख्नु परेको हो ।’ उनी भन्छन्, ‘निःशुल्क सेवा गर्नसमेत सोर्सफोर्स चाहिने अवस्था  छ ।’
राजधानीकै बल्खुस्थित बयोधा, बिएण्डबि, ब्लु क्रस, हिमाल, स्टार, मेडिकेयर, लाइफकेयर, ओम्नीकेयर, शिवज्योति, शिवदर्शन, मनमोहन, जनमैत्री, नोबल, महेन्द्रनारायण निधिजस्ता दर्जनौं अस्पतालको नर्सिङ सेवा भोलेन्टियरका भरमा चलेका छन् । राजधानीबाहिरका अस्पतालको अवस्था पनि उस्तै छ । लामो समयसम्म भोलेन्टियर गरेपनि सोर्सफोर्स नभएका नर्सले त जागिर पाउने अवस्था नै छैन ।
जागिर नपाएर भोलेन्टियर गर्ने मात्रै होइन जागिरे नर्सका पीडा र उनीहरूमाथिको शोषणको कथा पनि उस्तै छ । जागिरै पाएका नर्सले पनि एकदमै न्यून पारिश्रमिकमा सेवा गर्न बाध्य भएका छन् । ‘सुरुमा एक वर्षसम्म भोलेन्टियर गराउँने र त्यसपछि पनि मासिक बढीमा ८ हजार रुपियाँमा मात्रै दिएर काम लगाउँने परिपाटी छ,’ अर्की भोलेन्टियर नर्स भवानी पाण्डे भन्छिन् ।
सरकारले प्लम्बर तथा मजदूरको समेत न्यूनतम ज्याला तथा मासिक तलब तोकेको अवस्थामा व्यवसायिक शिक्षा लिएका दक्ष नर्स निःशुल्क काम गर्नुपर्ने बाध्यतामा परिरहेका छन् । धेरै अस्पतालले भोलेन्टियर र सस्तो पैसामा जनशक्ति पाउँने हुनाले तोकेको न्यून तलब पनि नियमित दिँदैनन् । ‘तलब किन ढिला भनेर सोधे मन नपरे अन्तै जानुस् भन्छन्,’ लाइफकेयर अस्पतालमा कार्यरत एक नर्सले भनिन् । कार्यरत नर्समध्ये पनि नवप्रवेशीमा यो शोषण अझै बढी छ । धेरै नर्सहरूले अन्यत्र अवसर पाएर जागिर छोड्दा बाँकी तलब पनि नपाउँने गरेको गुनासो गरेका छन् ।
‘पैसा जुटाउँन सकिएला भनेरै स्टाफ नर्स पढ्ने हो’, अर्की नर्स सुरुची खड्काले थपिन्, ‘अहिले अस्पताल र बिरामीले पनि नर्सलाई मान्छे नै गन्न छाडेका छन्, सीप, लगनशिलता र कलेजको प्रमाणपत्रको भ्यालु पनि हुन छाडेको छ ।’
निःशुल्क काम लगाउँदा पनि आफ्ना समस्यामा अस्पताल प्रशासन कहिल्यै संवेदनशील नहुने उनीहरूको भनाई छ । ‘बिरामी पर्दासमेत मानवीयताका नाताले समेत छुट पाइन्न’, नर्स ममता मल्लले भनिन्, ‘जसले काम बिगारेपनि त्यसको दोषसमेत भोलेन्टियरकै थाप्लोमा हालिन्छ ।’
एकातिर निःशुल्क काम, अर्कोतिर असन्तुष्टि र निराशाले नर्समा आर्थिक, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक असरसमेत बढ्दै गएको छ । धरै नर्सलाई लाखौं खर्च गरेर पढेपनि काम गर्दा बाबुआमासंग पकेट खर्च माग्नुपर्ने बाध्यतामा पर्दा आत्मग्लानीले पानी–पानी हुनुपरेको अनुभव गरिरहेका छन् । ‘पढ्दासम्म माया गर्ने र जति पनि खर्च दिने बाबुआमा पनि पछि जागिर खान नसक्दा झर्कोफर्को गर्न थाल्छन्,’ एक नर्सले भनिन्, ‘खाजा खाने पैसा र बसभाडासमेत माग्नुपर्दा आफैंलाई लाज लाग्छ ।’
अस्पतालको शोषणसँगै पारिवारिक र सामाजिक दबाबसमेत झेल्नुपर्दा धेरै नर्स डिप्रेसनको अवस्थासम्म पुगेका थुप्रै उदाहरण छन् । डिप्रेसनको अवस्थामा नपुगिसकेका पनि यी समस्याका कारण कामप्रतिको लगाब घट्ने बताउँछन् । चिन्ताकै कारण धेरै नर्सले पढाईमा पनि कम ध्यान दिने समस्या आएको वरिष्ठ नर्स बताउँछन् ।
युवा नर्सहरू आफूले अवसर नपाउँनु र मिहिनेतअनुसारको जस नपाउँनुमा वरिष्ठ नर्सहरूलाई दोषी देख्छन् । ‘इन्चार्ज या व्यवस्थापन कसैको नजिक भयो भने मात्र बढुवा हुन्छ । त्यसपछि मात्र विभिन्न तालिम र सेमिनारमा जाने मौका पाइन्छ ।’ अर्की नर्स वर्षा लामिछाने भन्छिन्, ‘सिनियर नर्स यसबारे केही बोल्दैनन् । कनिष्ठ नर्सहरू जहिले पनि पीडामा हुन्छन् । नर्सका इन्चार्ज र मेट्रोनहरू यस्तो व्यवहार गर्छन् कि मानौं उनीहरू नर्स भएरै जन्मिएका हुन् ।’ यतिसम्म कि सिनियर नर्सहरू सुत्केरी बिदाको पक्षमा समेत नहुने नर्स बन्दना महत बताउँछिन् । धेरै नर्सले सुत्केरी भएकै पहिलो या दोस्रो महिनामै जागिरमा फर्कनुपर्छ ।
स्कुले जीवनमा राम्रा विद्यार्थी गनिएका छात्राहरूले सुरुमा नाम निकाल्न कडा मिहिनेत गर्नुपर्छ । त्यहीअनुसारको मिहिनेत र खर्चसँगै विशेष सीप र चरित्र विना नर्सिङ पढाई पूरा गर्न र सम्भव नहुने नर्सिङ एशोसियसनकी अध्यक्ष देवान बताउँछिन् । सीपमा आधारित र अपडेट भएकै आधारमा हात सफा हुँदै जाने भएकाले नर्सहरू जतिसुकै शोषणमा परेपनि खाली बस्न नसक्ने उनको भनाई छ । सीपमा आधारित शिक्षा भएकाले सीप नर्बिसियोस् भन्न पनि भोलेन्टियर वा कम तलबमा काम गर्नुपर्ने बाध्यता रहेको नर्सहरू बताउँछन् ।
Nurse Story

किन आयो यस्तो अवस्था ?



नेपाल नर्सिङ काउन्सिलकी अध्यक्ष दयालक्ष्मी बैद्यको अनुभवमा नर्सिङ उत्पादन गर्न सबै तयार भए पनि रोजगारी दिन पन्छिने अवस्था छ । अनियन्त्रित रूपमा खोलिएका कलेजबाट प्रत्येक वर्ष ६ हजारको हाराहारीमा नर्सिङ जनशक्ति उत्पादन भइरहे पनि मुस्किलले २ हजारको हाराहारीमा मात्रै रोजगारीको अवसर सृजना भइरहेको छ ।
त्यतिमात्रै होइन पछिल्ला दिनमा नर्सिङ जनशक्ति उत्पादनमा खस्किँदो गुणस्तर पनि बजारमा रोजगारीको अवसर सृजना हुन नसक्नुको कारण बनेको छ । नर्स बन्नका लागि सेवा भावसँगै, नम्र बोली, मिहिनेत र पेशाप्रतिको लगाव चाहिन्छ, । धेरै अभिभावकले प्रतिष्ठा, विदेश जाने अवसर र विवाहका लागि सहज हुने ठानेर नर्स बनाएका छन् । नसिर्ङको स्कोप घटे पनि अरुको देखासिकीमा पढ्नेको संख्या नघटेको जानकारहरू बताउँछन् ।सोही देशासिकीमा पढेकाहरूमा काम गर्ने शैली र ढंग नदेखेर पनि कलेजहरूले शोषण गरिरहेको भनाई एकाथरी सञ्चालकहरूको छ ।
अर्कोतिर सरकारले पनि विश्व स्वास्थ्य संगठनको मापदण्डका आधारमा जनशक्ति बढाउँने प्रतिबद्धता गरेपनि अहिले करिब तीन करोड जनसंख्याका लागि पनि ०४८ सालकै दरबन्दीको भर छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयकी प्रमुख नर्सिङ प्रशासक ईश्वरी श्रेष्ठले नर्सिङ जनशक्ति थप्न जति टिप्पणी उठाए लगेपनि डाक्टर हाकिमहरूले कुरै नसुन्ने गरेको बताउँछिन् । ‘बिरामी छिटो निको बनाउँन, अस्पतालजन्य संक्रमणबाट हुने मृत्यु घटाउँन नर्सिङ केयर महत्वपूर्ण छ भन्ने कुरामा कोही संवेदनशील भएनन्’ उनले भनिन् । सरकारले आफू मोडल बनेर जनशक्ति थप्न नसक्दा र निजी अस्पतालको नर्सिङ जनशक्ति र बिरामीको अनुपात हेर्न नसकेको श्रेष्ठ बताउँछिन् ।
सरकारी सेवामा नयाँ दरबन्दी सिर्जना हुन नसकेको मात्र होइन, बढुवा पनि हुन सकेको छैन । पहिले छुट्टै महाशाखा रहेको मन्त्रालय अहिले शाखाको भरमा चलिरहेको छ । नर्सिङ अधिकृत एवम् एघारौ र दशौं तहका जनशक्तिको थुपै्र पद खाली छन् । विज्ञका अनुसार भएका ठाउँमा राख्न लगाउँनुका साथै सरकारले धेरै स्थानमा नर्स खपत गर्नेगरी नीति बनाउँन सक्छ । विकसित देशमा स्कूलमा समेत नर्स हुन्छन् । नेपालमा त्यस्तो सोच नपाइएको काउन्सिल अध्यक्ष दयालक्ष्मी वैद्य बताउँछिन् ।
विज्ञहरूका अनुसार ठूलो संख्यामा खुलेका कलेजले गुणस्तर कायम गर्न नसक्दा पनि उत्पादित जनशक्ति कमजोर भएका छन् । यसबाट पनि अस्पतालहरूलाई भोलेन्टियर काम गराउन प्रोत्साहन मिलिरहेको छ । ती कलेजले प्रयोगात्मक गर्ने अस्पताल अभाव हुँुदा पनि सिटिइभिटी र विश्वविद्यालयहरू सम्बन्धन बाँड्न मात्रै उद्दत छन् । नर्सिङ काउन्सिल पनि बढीभन्दा बढी नर्स कसरी उत्पादन गर्ने भन्नेतिर लागेको आरोप नर्सहरू लगाउँछन् । अहिलेसम्म काउन्सिलले पनि नर्सिङ केयरको गुणस्तरका लागि अनुगमन र मुल्यांकन गर्न सकेको छैन ।
नर्सिङ काउन्सिलकी अध्यक्ष वैद्यका अनुसार अनुगमनको समयमा धेरै मेडिकल कलेजमा पूर्वाधार पुगेको देखिएपनि बिरामी आउँदैनन् । नर्सिङ सेवा बिरामीबाटै सिक्ने पेशा हो । यस्तो अवस्थामा अस्पताल खुल्नेबित्तिकै नर्सिङ कलेज दिने परिपाटीले पनि गुणस्तर खस्काएको नर्सिङ एशोसियसनकी देवान बताउँछिन् । उनी भन्छिन्,  ‘कम्तिमा पाँच वर्ष अस्पतालको अवस्था नहेरीकन कलेज खोल्न दिनैहुन्न, अहिले त अस्पताल छ भनेपछि नर्सिङ पढाउँन दिइन्छ,  नानीहरूले सिक्न नपाएकै कारण पनि आत्मविश्वास नभएर समस्या थपिएको छ ।’ ।
अबको अवस्थामा विद्यार्थी पढाउँदा नै जागिरको ग्यारेन्टी कलेजहरूले गर्नुपर्ने देवानको भनाई छ । ‘कम्तिमा उत्पादन गर्ने कलेजका अस्पतालमा मात्रै पनि अनुपातमा नर्स भए धेरै राम्रो हुन्थ्यो’, महतले भनिन्, ‘पढेका सबै नर्सले अस्पतालमा जागिर नपाउन्जेल नयाँ कलेजलाई संबन्धन पनि दिनुहुन्न ।’